[Ebook] The New Guide to Aquarium Fish – Ciclilids – Cichlid Behaviour and Its Management

Ciclilids

Qchlids (họ Cichlidae) có nguồn gốc chủ yếu ở vùng nhiệt đới Châu Mỹ và Châu Phi, và một số loài ở Trung Đông và Châu Á. Chúng chủ yếu là cá nước ngọt, và có một ít loài chịu được điều kiện nước lợ. Kích thước của con Standard Length (SL) trưởng thành dài khoảng từ 2 cm tới 91 cm (3/4 in tới 36 in) với sự đa dạng về hình thức, chế độ ăn và hành vi. Một số loài có nhiều màu sắc và được ví như những thủy cung hấp dẫn. Tuy nhiên, nhiều người chơi cá cảnh bị thu hút bởi hành vi thú vị, đặc tính và trí thông minh của chúng; các loài kích thước lớn đặc biệt có thể trở thành những thú nuôi thú vị.

Cichlid có thể được chia thành một số nhóm riêng biệt, chủ yếu dựa trên vị trí địa lý, cũng như môi trường sống, kích thước, chế độ ăn và hành vi. Tuy nhiên, trước khi thảo luận về các nhóm chính, chúng ta sẽ tìm hiểu tổng quan về “tâm lý học của loài Cichlid” -cách chúng hành xử và quan trọng hơn là lí do tại sao lại chúng như vậy. Một sự hiểu biết thấu đáo về điều này là cần thiết để nuôi loài Cichlid thành công.

Hành vi của Cichlid và sự chăm sóc của nó

Tất cả loài Cichlid đều chăm sóc cá bố mẹ, bảo vệ trứng và con non. Điều này đảm bảo tỷ lệ sống sót cao, vì vậy kích thước ổ trứng sẽ nhỏ hơn so với các loài cá đẻ trứng khác, nơi mà phụ thuộc vào số lượng trứng tuyệt đối để tồn tại về mặt di truyền.

Cichlid có hai cách chăm sóc cá bố mẹ: ấp chất nền và ấp miệng. Trước đây, trứng thông thường được đẻ trên “chất nền sinh sản”, chẳng hạn như đá, cây hoặc mảnh gỗ; sau đó được bảo vệ khỏi những kẻ săn mồi, được giữ sạch bằng cách “ngậm miệng” thường xuyên và quạt bằng vây ngực để đảm bảo cung cấp nước có oxy liên tục. Cả bố và mẹ đều có thể chia sẻ những nhiệm vụ này hoặc một con (thường là con cái) có thể tập trung chăm sóc trứng trong khi con kia canh giữ lãnh thổ sinh sản. Khi ấu trùng nở, chúng thường được đặt trong cái hố đã được đào sẵn, và đôi khi được di chuyển định kỳ đến hố mới. Sau khi bơi tự do, cá con có thể được hộ tống đi khắp nơi để tìm kiếm thức ăn, hoặc được phép tự đi kiếm ăn nhưng vẫn phải ở trong phạm vi lãnh thổ sinh sản. Việc chăm sóc cá bố mẹ thường tiếp tục cho đến khi bố mẹ sẵn sàng sinh sản trở lại (có thể từ 10 ngày đến vài tháng, tùy thuộc vào từng loài).
Chiến lược này thường được gọi là “sinh sản chất nền” và được chia thành “ấp mở” và “đẻ trứng trong hang”, tùy theo vị trí của chất nền sinh sản. Nó đòi hỏi một sự liên kết cặp mạnh mẽ có thể tồn tại trong một đợt sinh sản, một mùa sinh sản hoặc cả đời. Ở một số loài, một con đực có thể gắn bó với nhiều con cái (“chế độ đa thê”), mỗi con cái giữ khu vực sinh sản của riêng mình trong “siêu lãnh thổ” của con đực.

Ở cá Cichlid dòng dõi châu Phi, quá trình ấp trứng có thể là theo kiểu mẹ, kiểu bố hoặc theo kiểu lưỡng cực. Việc chăm sóc cá bố mẹ có thể tiếp tục sau khi thả, với cá con quay trở lại miệng hoặc được bảo vệ như cá bố mẹ non. Một số loài có đốm trứng hoặc một số loài đầu vây bụng có hình dạng như quả trứng. Nhiều loài cá rô phi ấp trứng trên chất nền, và ở những nơi mà việc ấp trứng bằng miệng đã phát triển, nó thường có vẻ kém tiến bộ hơn so với loài khác.

Việc ấp bằng miệng cũng đã phát sinh ở một số loài Cichlid Mỹ nhưng ít phổ biến hơn nhiều.

Sinh sản có thể theo mùa hoặc liên tục. Trước đây tính chất của nguồn nước bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi biến đổi khí hậu và thường được khởi đầu bởi những cơn mưa và sự gia tăng đồng thời về nguồn cung cấp thức ăn và lãnh thổ có sẵn (khu vực bị ngập lụt). Các loài ăn cá có thể sinh sản muộn hơn khi nguồn cung cấp thức ăn của chúng được bổ sung bởi cá con của các loài cá khác. Một số loài nuôi nhiều đàn con trong một mùa sinh sản, thường là với cùng một đối tác. Liên kết đôi thường tan vào cuối mùa sinh sản, với một đối tác mới sẽ được chọn vào lần tiếp theo.

Sinh sản liên tục thường diễn ra ở những nơi chịu ít ảnh hưởng của sự thay đổi khí hậu, chẳng hạn như ở các hồ lớn. Sự bùng nổ số lượng cá được ngăn chặn bằng sự biến động theo chu kỳ trong việc cung cấp nguồn thức ăn và thành công trong chăn nuôi. Khi nguồn cung cấp thức ăn tốt, những con cái đẻ ra nhiều lứa, nhưng sự bùng nổ số lượng cá lại làm cạn kiệt thức ăn và làm giảm khả năng sinh sản thành công cho đến khi nguồn cung cấp thức ăn phục hồi. Lượng thức ăn dồi dào liên tục có thể dẫn đến việc cá đực lớn một cách bất thường và tiêu hao thể lực quá mức đối với cá cái, với tình trạng căng cơ mang là mối nguy hiểm nghiêm trọng ở hình thức ấp miệng.

Hầu hết các loài Cichlid có thể được kích thích sinh sản trong điều kiện nuôi nhốt (một số loài cần ít giống), nhưng phải hiểu rằng một số loài có mặt trái trong hành vi sinh sản của chúng. Điều này đã khiến cả loài thường bị mang tiếng là khó tính, hay phá phách, hung hăng,… Những vấn đề tồi tệ nhất có thể tránh được bằng cách hiểu lý do cho hành động của chúng và tính đến nhu cầu hành vi (cũng như thể chất) của chúng.

Đào bới là một phần tự nhiên và bản năng trong hành vi của Cichlid, và những nỗ lực hạn chế nó, chẳng hạn bằng cách không có đất nền thực sự tàn nhẫn. “Aquascaping”, đôi khi với việc nhổ cây, thường là bước sơ bộ cần thiết để nhân giống – xây dựng hố ươm hoặc tổ. Các loài Cichlid lớn có thể cố gắng loại bỏ đồ trang trí và thiết bị xâm nhập bằng vũ lực – và sẽ thật tệ nếu chúng thành công. Nói chung, loài càng lớn thì mức độ và khả năng bị gián đoạn càng lớn.

Thực vật trong bể có thể được bảo vệ bằng cách trồng trong chậu, hoặc giữa đá và/hoặc sỏi; hoặc bỏ qua. Thiết bị có thể được cố định tại chỗ và sử dụng đồ trang trí nặng, cố định. Môi trường nên được điều chỉnh theo tự nhiên. Tuân thủ những điều kiện trên, bạn sẽ không bao giờ thất bại!

Một con cá cần giữ một lãnh thổ riêng để thu hút bạn tình (cá bố mẹ) hoặc nuôi một gia đình (cá bố mẹ nền). Nó sẽ coi những người bạn cùng bể là đối thủ cạnh tranh, kẻ xâm nhập hoặc kẻ săn mồi tiềm ẩn và cố gắng hết sức để loại bỏ những mối đe dọa như vậy. Ngay cả khi người chơi cá cảnh nhận thức được sự cần thiết của một lãnh thổ độc quyền, anh ta hiếm khi hiểu được khoảng không gian mà cá bố mẹ nền cần.

Mặc dù trong tự nhiên cũng như trong điều kiện nuôi nhốt, một số loài nhỏ đã thỏa mãn với diện tích đường kính 30-40 cm (12-15 in), nhưng nhiều loài khác chiếm diện tích bằng một căn phòng cỡ lớn trong tự nhiên, và con đực sẽ phải mở rộng lãnh thổ khi “tán tỉnh” con cái. Trong tự nhiên, một con cái có thể bơi ra xa một con đực khi nó không muốn sinh sản. 

“Ở lại là biểu thị của sự hứng thú”. Trong bể cá, con cái không thể bơi đi, con đực cho rằng nó muốn sinh sản, và khi nó từ chối sự tán tỉnh của cá đực, cá đực sẽ tấn công cá cái như một kẻ kẻ xâm nhập – nhưng con cái không có nơi nào để đi, và nó có thể bị giết. Vì vậy, trừ khi bể dài hơn đường kính lãnh thổ tự nhiên, phải cẩn thận với những con đã trưởng thành; vấn đề thường có thể được giải quyết bằng cách sử dụng một dải phân cách rõ ràng để tách chúng ra cho đến khi con cái phản ứng với hành vi của con đực.

Khi có khả năng xảy ra sự tấn công giữa hai giới hoặc không có lưỡng hình giới tính khiến việc phân biệt giới tính là không thể, thì tốt nhất là nuôi từ sáu đến tám con non cùng nhau và để chúng kết đôi tự nhiên. Điều này làm cho khả năng tương thích cao hơn.

Ngay cả khi có một cặp có sự tương thích và gắn bó với nhau, có lẽ với trứng hoặc cá bột, cá đực có thể đột ngột tấn công cá cái nếu chúng ở một mình trong bể cá. Bản năng chính của nó là bảo vệ lãnh thổ và gia đình của mình chống lại những kẻ xâm nhập, nhưng nếu không có kẻ thù thực sự nào để đẩy lùi, điều này có thể xảy ra với loài cá có kích thước phù hợp duy nhất hiện có – cá cái. Điều này có thể tránh được bằng cách đặt bể liền kề với bể chứa cá đủ lớn để gây ra mối đe dọa hoặc ngăn một phần bể sinh sản bằng vách ngăn rõ ràng để chứa “cá mục tiêu”. Tuy nhiên, các loài cá mục tiêu phải luôn có đủ không gian sống và không bao giờ được tiếp xúc thực sự với mấy con cá hung hăng.

Những người mới tập lai tạo Cichlid thường rất đau khổ khi cá bố mẹ đột nhiên ăn thịt con của chúng. Trong tự nhiên, cá con dần dần đi lang thang xa hơn nữa cho đến khi chúng trở nên độc lập. Thường điều này không xảy ra trong bể cá; cá bố mẹ chịu đựng những con non cho đến khi chúng đủ lớn để cạnh tranh hoặc nhu cầu sinh sản trở lại khiến chúng trở thành mối đe dọa tiềm ẩn đối với đàn bố mẹ. Cá con phải được di dời sang bể khác trước giai đoạn này nếu không muốn bị bố mẹ ăn.

Với cá ấp miệng sinh sản theo đấu trường, nơi không cần lãnh thổ để bảo vệ cá con, tính lãnh thổ có thể tự thay đổi bằng cách tập trung đông đúc, vì vậy không con đực nào có thể chiếm được một khu vực quan trọng trừ khi động lực của nó lên đến đỉnh điểm khi có sự hiện diện của một con cái “tuyệt sắc”. Thường thì những con cá này không thể được nuôi riêng thành từng cặp vì sau đó con đực sẽ quấy rối con cái đến chết trong nỗ lực thuyết phục nó đẻ trứng; một lần nữa sự hiện diện của cá cái ngụ ý sẵn sàng. Tuy nhiên, trong cộng đồng cá bố mẹ đông đúc, con đực có rất nhiều điều khiến chúng phân tâm và con cái có thể “trốn” giữa những con cá khác. Một bể cá như vậy là một tổ ong hoạt động, và nói chung tốt nhất là di chuyển những con cái đang ấp sang các bể ấp nhỏ riêng lẻ cho đến khi thả cá con.

Lãnh thổ là điều quan tâm lớn nhất, vì đó là điều kiện chính để giành môi trường sống, bạn tình và không gian sinh sản phù hợp. Tiếp đến là các loài Cichlid khác, đặc biệt là những loài có kích thước và ngoại hình tương tự – thường là thành viên của cùng một chi. Các loài không thuộc loài Cichlid thường chỉ là mối đe dọa đối với cá bố mẹ chứ không có cơ hội sinh sản và bị bỏ qua nếu chúng giữ khoảng cách.

Cần phải cẩn thận khi thả cá mới vào bất kỳ bể nào mà loài Cichlid nắm giữ lãnh thổ vì các loài tương tự rất có thể sẽ bị ảnh hưởng nặng nề. Cá “mới” bao gồm những cá cũ đã vắng mặt trong một khoảng thời gian – ví dụ như khi đang ấp trứng. Chúng sẽ trở thành những người xa lạ và mất đi vị trí của mình trong bể cá.

Đến đây chắc hẳn bạn đang tự hỏi liệu loài Cichlid có gây hứng thú nào không, nhưng mối nghi ngờ này sẽ tan biến khi bạn lần đầu tiên nhìn thấy một cặp cá có con hoặc xem cá bố mẹ nhả cá con bằng miệng. Nhiều người chơi không thích cá cảnh xác nhận họ đã mềm lòng khi thấy cảnh tượng đó!

Hơn nữa, nhiều loài có thể được giữ và nhân giống mà không gặp vấn đề gì trong cộng đồng chung. Tuy nhiên, chúng tôi tin rằng bạn cần phải luôn nghiên cứu hành vi cũng như các yêu cầu về môi trường sống của loài Cichlid trước khi đưa ra quyết định mua cá về.